W ostatnich 50 latach widoczny jest wzrost zachorowań na zaburzenia odżywiania, co wiąże się zarówno ze zmianami społeczno−kulturowymi dotyczącymi zachowań związanych z jedzeniem, jak i niewydolności struktur wsparcia (rodziny, szkoły) oraz wzrostem tempa życia.
dr inż. Katarzyna Okręglicka
Nie bez znaczenia pozostaje udział środków masowego przekazu, w których z jednej strony promowany jest ideał szczupłej sylwetki, z drugiej zaś kreowany styl odżywiania poprzez popularyzowanie żywności wysokokalorycznej w reklamach. Zaburzenia odżywiania to nieprawidłowe zachowania w obszarze nawyków żywieniowych, które prowadzą do znacznych nieprawidłowości w masie ciała. Jedne z najczęstszych zaburzeń to anoreksja i bulimia. Stanowią istotny problem zdrowotny, który dotyka głównie dziewczęta oraz młode kobiety. Zaburzenia te powodują wiele negatywnych konsekwencji zarówno zdrowotnych, psychologicznych, jak i społecznych.
Co znajdziesz w artykule?
Anoreksja – anorexia nervosa
Anoreksja – jadłowstręt psychiczny, zaburzenie odżywiania występujące w literaturze medycznej od ok. 150 lat. Dotyka głównie dziewczęta i młode kobiety, natomiast chłopcy i mężczyźni stanowią niewielki odsetek populacji chorującej na jadłowstręt psychiczny. Anoreksję cechuje świadoma, celowa utrata masy ciała. Chorzy celowo ograniczają przyjmowanie pokarmów, pomimo uczucia głodu oraz zwiększają aktywność fizyczną wybierając intensywne ćwiczenia fizyczne, jak również stosują środki umożliwiające redukcję masy ciała oraz zaburzające wchłanianie składników odżywczych.
Ponadto osoby chore cechuje intensywny strach przed przybraniem na wadze, otyłością lub utrzymujące się zachowania, które kolidują z przybraniem na wadze, nawet w przypadku znacznie obniżonej masy ciała.
Kolejnym objawem jest również zaburzenie w doświadczaniu obrazu ciała: nadmierny wpływ masy ciała i kształtu na samoocenę, a także utrzymująca się nieświadomość zbyt niskiej masy ciała. Konsekwencją tych zachowań i zaburzonego postrzegania obrazu własnego ciała są nieprawidłowości w funkcjonowaniu całego organizmu.
Długotrwałe niedobory i dysproporcje w dostarczaniu do organizmu niezbędnych składników pokarmowych przyczynia się do wyniszczenia i wystąpienia licznych powikłań w poszczególnych układach i narządach.
Anoreksję (jadłowstręt psychiczny) cechuje świadoma, celowa utrata masy ciała; chorzy celowo ograniczają przyjmowanie pokarmów oraz zwiększają aktywność fizyczną.
Do powikłań będących konsekwencją zachowań anorektyka należy utrata masy mięśniowej, osłabienie siły mięśni, bóle i skurcze mięśni, utrata tkanki tłuszczowej, zaburzenia w termoregulacji ciała, występowanie lanugo na ciele, wysuszona i nieelastyczna skóra, kruche i łamliwe paznokcie oraz włosy, zaburzenia perystaltyki jelit, bóle brzucha, zaparcia, wymioty, zwolnienie akcji serca, arytmia serca, niedokrwistość, zawroty głowy, omdlenia, osteoporoza, zaburzenia biochemiczne oraz hormonalne. W przypadku kobiet występują zaburzenia, a nawet zanik miesiączkowania, jak również zmiany w wielkości jajników, macicy, które mogą być przyczyną niepłodności.
Bulimia – bulimia nervosa
Bulimia (z greckiego limos – głód; bous – byk) – żarłoczność psychiczna, byczy głód – to zaburzenie odżywiania, które cechuje się napadami objadania, po których następują zachowania kompensacyjne (prowokowanie wymiotów, głodówki, stosowanie środków przeczyszczających, moczopędnych, intensywne ćwiczenia fizyczne) i dotyka podobnie, jak anoreksja dziewczęta i młode kobiety. Wśród osób cierpiących na bulimię wyróżniane są dwa typy – typ przeczyszczający (regularne jest wywoływanie wymiotów, nadużywanie środków przeczyszczających, moczopędnych, lewatyw) oraz typ nieprzeczyszczający (stosowane są głodówki, nadmierne ćwiczenia fizyczne bez regularnego prowokowania wymiotów, czy stosowania środków przeczyszczających lub odwadniających).
Bulimia – żarłoczność psychiczna, byczy głód – to zaburzenie odżywiania, które cechuje się napadami objadania, po których następują zachowania kompensacyjne.
Bulimia podobnie jak jadłowstręt psychiczny uwarunkowana jest wieloczynnikowo. Do przyczyn bulimii należą czynniki psychologiczne (niskie poczucie własnej wartości, a przy tym mocno wygórowane wymagania względem siebie, depresje), biologiczne (predyspozycje genetyczne, zaburzenia ośrodka sytości), behawioralne (nieregularne spożywanie posiłków, samoograniczanie się), systemowe (chaotyczny model funkcjonowania wewnątrz rodziny, rodzina chaotyczna, uzależnienia w rodzinie, nadużycia seksualne), jak i socjokulturowe (moda, presja sukcesu).
Pogarszanie się stanu fizycznego u osoby cierpiącej na żarłoczność psychiczną jest konsekwencją prowokowania wymiotów, przeczyszczania bądź na przemian objadania i głodzenia się. Z tego względu u osoby cierpiącej na bulimię pojawia się osłabienie, biegunki i zaparcia, bóle głowy, niedokrwistość, niszczenie szkliwa nazębnego, refluks żołądkowo-przełykowy, zapalenie przełyku, zapalenie żołądka, awitaminoza, hemoroidy, zaburzenie funkcji nerek, układu sercowo-naczyniowego, czy zaburzenia natury psychicznej.
Objawy skórne w zaburzeniach odżywiania
U pacjentów z zaburzeniami odżywiania odnotowano co najmniej 40 objawów dermatologicznych. Objawy skórne są spowodowane głodem, wywołane przez siebie wymiotami, zażywaniem. Objawy będące skutkiem głodzenia obejmują zmiany na skórze, włosach i paznokciach oraz w jamie ustnej. Częstymi objawami są: asteatotyczna hiperkeratoza skóry i pęcherzyków, karotenodermia, przebarwienia, akrocyjanoza i odmroziny, trądzik i świąd.
U pacjentów z zaburzeniami odżywiania odnotowano co najmniej 40 objawów dermatologicznych.
Rzadziej występują objawy rozstępów, łojotokowe zapalenie skóry, rozproszona plamica siateczkowa, pelagra, szkorbut, nabyte enteropatyczne zapalenie skóry i rumień. Zmiany włosów i paznokci obejmują owłosione ciało, łysienie, nieprzezroczyste włosy, zespół Bjørnstada i łamliwość paznokci. Objawy jamy ustnej obejmują kątowe zapalenie warg, zapalenie dziąseł i zaburzenia smaku.
Wskaźnik masy ciała wynoszący poniżej 16 kg/m² można uznać za wartość krytyczną, przy której zmiany skórne występują częściej. Niektóre objawy są charakterystyczne dla zaburzeń odżywiania i zostały uznane za „znaki wiodące” w celu podejrzenia obecności wciąż nierozpoznanego zaburzenia odżywiania.
Znaki wiodące obejmują owłosione ciało z powodu głodu, znak Russella, nadżerki szkliwa spowodowane samymi wymiotami i dermatozami wywołanymi przez współwystępowanie zaburzeń psychicznych. Znaki przewodnie nie są zgłaszane w innych chorobach, takich jak głód spowodowany brakiem pożywienia, niedożywienie energetyczno-białkowe, marasmus, Kwashiorkor lub niedobory witaminy C i K.
Owłosienie typu lanugo
jest uważane za znak wiodący do podejrzenia występowania anoreksji, ponieważ nie pojawia się, gdy głód jest spowodowany innymi przyczynami. Jest ono częstym objawem anoreksji, szczególnie u młodszych pacjentów. Cechą charakterystyczną są cienkie, puszyste, pigmentowane włosy na plecach, brzuchu i przedramionach. Wiąże się je ze zmniejszoną aktywnością układu enzymatycznego 5-α-reduktazy, prawdopodobnie z powodu niedoczynności tarczycy.
Kseroza – suchość skóry
Suchość skóry obserwuje się u 70% pacjentów z anoreksją. Jest to spowodowane obniżeniem poziomu lipidów na powierzchni skóry, wyrównawczą niedoczynnością tarczycy, nadużywaniem leków moczopędnych, brakiem tolerancji na zimno, zimnem rąk lub nóg oraz kompulsywnym myciem.
Suchość skóry (kserozę) obserwuje się u 70% pacjentów z anoreksją.
Zmniejszone wydzielanie sebum występuje zwykle w czwartym tygodniu głodu, ale czasami obserwuje się go już po 1 lub 2 tygodniach. Stwierdzono spadek produkcji łoju o 40%. Zmienia się również skład sebum, co można wykryć już w 5 dniach od rozpoczęcia postu. Zmiany jakościowe w powierzchniowych lipidach polegają na zmniejszeniu ilości trójglicerydów, estrów woskowych, cholesterolu i estrów cholesterolowych, ale bez znaczącej zmiany w ilości skwalenu.
Akrocyjanoza i odmrozina
Akrocyjanoza jest zaburzeniem krążenia obwodowego, charakteryzującym się sinicą i zimnem rąk i stóp. Zmiany patofizjologiczne polegają na zwężeniu tętniczek skóry i rozszerzeniu żylnym. Początek występuje najczęściej w okresie dojrzewania i wczesnego dorosłego życia, a stosunek przypadków kobiet do mężczyzn jest rzędu 6 : 1. Ta różnica płci może być częściowo wyjaśniona występowaniem akrocyjanozy u pacjentów cierpiących na anoreksję, zaburzenie, które występuje głównie u nastoletnich dziewcząt i młodych kobiet.
Dlaczego akrocyjanoza występuje u pacjentów z anoreksją jest nadal niepewne. Wydaje się, że jest bardziej rozpowszechniona wśród ciężko chorych pacjentów. Prawdopodobnie jest związana z bladością twarzy i ścięgien, wolniejszym tętnem i wyższym poziomem glukozy w osoczu na czczo. Może to być mechanizm ochronny przed nadmierną utratą ciepła, odwodnieniem, obciążeniem emocjonalnym lub pierwotnym zaburzeniem termoregulacji.
Akrocyjanoza jest zaburzeniem krążenia obwodowego, charakteryzującym się sinicą i zimnem rąk i stóp.
Przepływ krwi jest zmniejszony w anoreksji, chociaż średnia temperatura skóry w wielu miejscach jest porównywalna z temperaturą u zdrowych osób. Badanie temperatury w odbytnicy i skóry oraz przewodności cieplnej tkanek przed i po wysiłku potwierdziło zwiększony skurcz naczyń kończyn osób z anoreksją. Powiązanie akrocyjanozy z dowodami zwiększonego zwężenia naczyń w skórze twarzy i tułowia jest najbardziej powszechne wśród osób z cięższym przebiegiem choroby.
Wśród nastolatków odmrozinę zaobserwowano w związku z anoreksją. Wszyscy pacjenci byli bardzo szczupli, a z tym typem budowy ciała wiąże się zwiększona wazoreaktywność skóry.
Karoternodermia i hiperkarotenemia
Najbardziej charakterystycznym objawem hiperkarotenemii jest żółta pigmentacja w obszarach zgrubiałej warstwy rogowej naskórka, w tym dłoni, podeszew stóp i fałdów nosowo-wargowych szczególnie, gdy poziom karotenu w surowicy przekracza 250 μg/dL. Pomimo oczywistych wyników dermatologicznych pacjenci zwykle nie mają żadnych objawów. Zgłaszano związek między anoreksją a hiperkarotenemią. Postulowano kilka mechanizmów, ale żaden nie został potwierdzony.
Karotenemia w anoreksji jest głównie związana z dietą bogatą w źródłach β-karotenu, głównie marchwi i innych niskoenergetycznych żółtych warzyw. Niektórzy uważają, że jest to efekt nabytych w przebiegu anoreksji zaburzeń w metabolizmie lub wykorzystywaniu witaminy A, jak również związane z zaburzeniami metabolizmu lipidów, takimi jak zmniejszony katabolizm β-lipoproteiny i niedoczynność tarczycy, które obserwuje się w tej chorobie.
Trądzik
Trądzik występuje nawet u 47% do 59% chorych na anoreksję. Specyficzne występowanie trądziku u niektórych pacjentów tylko w momencie przybierania na wadze i przy wadze, na którą trądzik wcześniej nie miał wpływu, sugeruje mechanizm związany z przywróceniem homeostazy fizjologicznej, szczególnie związanej z funkcją hormonalną. Szczególnie atrakcyjna jest hipoteza zmian hormonalnych związanych z przybieraniem na wadze, które powodują rozwój trądziku. Szereg nieprawidłowości w anoreksji odzwierciedla zaburzenia endokrynologiczne, a w szczególności wytwarzanie hormonów płciowych i metabolizm, które są zaburzone w wyniku defektu osi podwzgórze-przysadka-gonady. Te nieprawidłowości są odwracalne po uzyskaniu poprawy w stanie odżywienia.
U niektórych pacjentów z anoreksją częste zaburzenia czynności nerek, wątroby i tarczycy mogą objawiać się świądem.
Świąd
Świąd może być związany ze zmianami w psychice u pacjentów. Wiadomo, że cechy stanu psychicznego modulują percepcję czuciową. Istotne są również czynniki hormonalne. Obniżone stężenie androgenów w surowicy zmniejsza aktywność gruczołów łojowych, spowodowanych niewystarczającą podażą energii.
U niektórych pacjentów z anoreksją częste zaburzenia czynności nerek, wątroby i tarczycy mogą objawiać się świądem. Najprostszym wyjaśnieniem jest to, że świąd powstaje w wyniku wyprysku w anoreksji. Przy tym zapalenie skóry występuje w prawie połowy chorych i ustępuje po przywróceniu masy ciała w czterech na pięć przypadków.
Ponadto anoreksję powiązano ze zmienionymi progami termoregulacji i rozszerzeniem naczyń krwionośnych. Zachowania kompulsywne, takie jak wielokrotne mycie, są opisanymi cechami anoreksji i mogą dodatkowo pogarszać świąd.
Łysienie, wypadanie włosów, paznokcie, objawy spowodowane wymiotami
Łysienie, wypadanie włosów oraz nieprzezroczyste i delikatne włosy obserwuje się u 17–61% pacjentów. Nieprzejrzyste i kruche włosy (z niedoboru białka lub ubogiej w składniki odżywcze diety) występują bardzo często. Związek między nadmiernym spożyciem witaminy A a wypadaniem włosów jest również dobrze znany. Stan niedoczynności tarczycy jest czynnikiem dodatkowo predysponującym do utraty włosów.
W zaburzeniach odżywiania stwierdzono następujące nieprawidłowości paznokci: onycholiza – 9%; kruchość – od 15 do 33%; rozstępy podłużne – 15%.
Najbardziej charakterystyczny znak skórny w zaburzeniach odżywiania spowodowany samodzielnie indukowanymi wymiotami to objaw Russella. Są to blizny na grzbietowej powierzchni palców, spowodowanych częstym prowokowaniem odruchu wymiotnego i tym samym wielokrotnym kontaktem skóry z siekaczami.
Objawy skórne spowodowane nadużywaniem środków przeczyszczających lub moczopędnych
Podczas częstego stosowania środków przeczyszczających w zaburzeniach odżywiania pacjent może cierpieć z powodu działań niepożądanych leków, takich jak środki przeczyszczające, moczopędne i środki tłumiące apetyt. Tiazydowe leki moczopędne mogą indukować światłoczułość; fenotiaziny i środki przeczyszczające zawierające fenoloftaleiny mogą powodować pokrzywkę.
Objawy skórne znikają, gdy pacjent przybiera na wadze.
Objawy skórne znikają, gdy pacjent przybiera na wadze. Poprawa kondycji skóry, włosów i paznokci jest zależna od skutecznego leczenia chorób podstawowych jakimi są zaburzenia odżywiania.
dr inż. Katarzyna Okręglicka
Specjalistka w zakresie żywienia człowieka i dietetyki.
Bibliografia:
- Barg E, Urban K, Terlecka J, Trzaska S, Grabowski M. Kogo może dotyczyć anorexia nervosa? Analiza materiału własnego. Endokr Otyłość Zab Przem Mat. 2006; 2(2): 43-49.
- Bator E, Bronkowska M, Ślepecki D, Biernat J. Anoreksja – przyczyny, przebieg, leczenie. Now Lek. 2011; 80(3): 184-191.
- Jośko J, Kamecka-Krupa J. Czynniki ryzyka anoreksji. Probl Hig Epidemiol. 2007; 88(3): 254-258.
- Tyler I, Wiseman C, Crawford RI, et al. Cutaneous manifestations of eating disorders. J Cutan Med Surg 2002;6:345-53.
- Glorio R, Allevato M, De Pablo A, et al. Prevalence of cutaneous manifestations in 200 patients with eating disorders. Int J Dermatol 2000;39:348-53.
- Siddiqui A, Ramsay B, Leonard J. The cutaneous signs of eating disorders. Acta Derm Venereol (Stockh) 1994;74:68-9.
- Marshman GM, Hanna MJ, Ben-Tovim DI, et al. Cutaneous abnormalities in anorexia nervosa. Australas J Dermatol 1990;31:9-12.
- Strumia R, Varotti E, Manzato E, et al. Skin signs in anorexia nervosa. Dermatology 2001;203:314-7.
- Strumia R, Manzato E, Gualandi M. Cutaneous manifestations in anorexia nervosa in males. J Eur Acad Dermatol Venereol 2002;16(Suppl 1):303.
- Schulze UM, Pettke-Rank CV, Kreienkamp M, et al. Dermatologic findings in anorexia and bulimia nervosa of childhood and adolescence. Pediatr Dermatol 1999;16:90-4.
- Strumia R. Dermatologic signs in patients with eating disorders. Am J Clin Dermatol 2005;6:1-10.
- Park KK, Friedman A. Dermatologic indicators of eating disorders. J Drugs Dermatol 2010;9:412-7.
- Gupta MA, Gupta AK, Haberman HF. Dermatologic signs in anorexia nervosa and bulimia nervosa. Arch Dermatol 1987;123: 1386-90.
- Tung EE, Drage LA, Ghosh AK. Carotenoderma and hypercarotene- mia: markers for disordered eating habits. J Eur Acad Dermatol Venereol 2006;20:1147-8.
- Bhanji S, Mattingly D. Acrocyanosis in anorexia nervosa. Postgrad Med J 1991;67:33-5.
- Taniguchi S, Yamamoto N, Kono T, et al. Generalized pruritus in anorexia nervosa. Br J Dermatol 1996;134:510-1.
- Gupta MA, Gupta AK, Voorhees JJ. Starvation-associated pruritus: a clinical feature of eating disorders. J Am Acad Dermatol 1992;27: 118-20.
- Chiu PC, Hsu CJ, Chiu HC. Diffuse reticulate purpura in anorexia nervosa. Dermatol Sinica 2003;21:68-74.
- Quirk CM, Seykora J, Wingate BJ, et al. Acrodermatitis enteropathica associated with anorexia nervosa. JAMA 2002;288:2655-6.
- Strumia R, Borghi A, Colombo E, et al. Low prevalence of twisted hair in anorexia nervosa. Clin Exp Dermatol 2005;30:349-50.
- Lo Russo L, Campisi G, Di Fede O, et al. Oral manifestations of eating disorders: a critical review. Oral Dis 2008;14:479-84.
- Joseph AB, Herr B. Finger callouses in bulimia. Am J Psychiatr 1985;5:655.
- Pines A, Olchovsky D, Bregman J. Finger clubbing associated with laxative abuse. South Med J 1983;76:1071-2.
