Co znajdziesz w artykule?
Atopowe zapalenie skóry (AZS) to niezakaźna, przewlekła i nawracająca choroba zapalna z towarzyszącym świądem, występująca zarówno u dzieci, jak i dorosłych. Pojawia się najczęściej we wczesnym dzieciństwie i może utrzymywać się przez całe życie. Choroba charakteryzuje się okresami zaostrzenia i remisji. W atopowym zapaleniu skóry pacjenci mają predyspozycje do bakteryjnych, wirusowych i grzybiczych infekcji skóry.
Zuzanna Pieczurczyk
Przystępując do leczenia AZS należy wziąć pod uwagę nasilenie stanu zapalnego oraz chorób współistniejących, w tym:
- infekcji,
- alergii kontaktowej,
- alergii pokarmowej,
- chorób oczu,
- chorób psychicznych,
- otyłości,
- chorób układu krążenia.
Wyprysk kontaktowy stwierdza się u około 50% dzieci ze wstępnym rozpoznaniem AZS. Podstawą leczenia AZS jest połączenie codziennej terapii emolientowej przywracającej funkcje bariery naskórkowej oraz leczenia przeciwzapalnego. Przy jednoczesnym unikaniu kontaktu z alergenami i czynnikami drażniącymi.
Profilaktyka
Profilaktyka pierwotna – dotyczy dzieci, które są w grupie ryzyka, niemających jeszcze objawów chorobowych. Jest to między innymi przedłużone karmienie piersią, powstrzymanie się od palenia w czasie ciąży, ograniczenie ekspozycji na alergeny, głównie roztocza oraz stosowanie emolientów od 1. dnia życia. Karmienie piersią pozwala na ograniczenie niepożądanych reakcji na białko innych gatunków.
Profilaktyka wtórna – dotyczy osób, u których wykryto objawy choroby. U takich pacjentów zalecane jest zastosowanie emolientów, ograniczenie czynników drażniących, stresu oraz eliminacja alergenów odpowiedzialnych za pojawienie się objawów.
Profilaktyka trzeciorzędowa – zalecana u chorych z pełnoobjawowym AZS w celu zmniejszenia nasilenia objawów i częstości ich nawrotów oraz zapobiegania rozwojowi chorób współistniejących. Ten rodzaj profilaktyki obejmuje poradnictwo psychologiczne i edukację pacjentów, aby nauczyć ich, jak kontrolować objawy i żyć z chorobą. Ważnym elementem terapii jest wentylacja pomieszczenia i ograniczenie przebywania w pomieszczeniach zamkniętych. [1]
Funkcje bariery naskórkowej w AZS
Uszczelniona bariera hydrolipidowa jest kluczowym czynnikiem w zapobieganiu objawom AZS i łagodzeniu ich zaostrzeń. Jej główną funkcją jest ochrona przed czynnikami zewnętrznymi.
W AZS zaburzona bariera naskórkowa, tj zmieniony skład lipidów i kwasów tłuszczowych w skórze, np. mniejsza zawartość ceramidów i większa ilość cholesterolu w warstwie rogowej naskórka może sprzyjać kolonizacji bakteryjnej.
Poza infekcjami bakteryjnymi, nasilenie AZS mogą powodować także infekcje wirusowe (opryszczka, brodawki, mięczak zakaźny). Wysoki poziom stresu, alergeny środowiskowe, nadmierna potliwość, niedostateczne nawodnienie oraz czynniki drażniące mogą nasilać świąd i prowadzić do nadmiernego drapania.
Czynniki zaostrzające AZS
*Alergeny pokarmowe. Limfocyty T skierowane przeciwko alergenom pokarmowym wyizolowane ze zmian skórnych chorych na AZS dowodzą, że niektóre pokarmy mogą indukować odpowiedź immunologiczną skóry.
*Gruba i wełniana odzież często prowadzi do mechanicznego podrażnienia i zaostrzenia AZS.
*Środki drażniące, takie jak substancje chemiczne stosowane do mycia skóry. Mydła i detergenty rozpuszczają lipidy naskórka. Ponadto, podnosząc pH wzmagają aktywność proteaz, a tym samym powodują uwalnianie cytokin przez korneocyty.
*Twarda i gorąca wody do mycia ciała.
*Zanieczyszczenia środowiska.
*Konserwanty w żywności.
*Glikokortykosteroidy (GKS) mają negatywny wpływ na naskórek, ponieważ hamują syntezę ceramidów, cholesterolu i wolnych kwasów tłuszczowych; rozrzedzają warstwę rogową naskórka i zmniejszają właściwości antybakteryjne naskórka.
Leczenie AZS
Witamina D zwiększa ilość peptydów antybakteryjnych i odgrywa rolę w regulacji odpowiedzi immunologicznej. Aktywna postać witaminy D (kalcytriol), wytwarzana przez keratynocyty niezależnie od czynności wątroby i nerek, reguluje proliferację i różnicowanie komórek. A tym samym zachowuje integralność bariery naskórkowej.
Glikokortykosteroidy o jak najmniejszej sile działania i możliwie najkrótszym czasie leczenia (ze względu na ich szkodliwy wpływ na naskórek). Łączenie sterydoterapii miejscowej z emolientami przyspiesza proces odbudowy bariery naskórkowej i pozwala na wcześniejsze zmniejszenie dawki.
Ponadto emolienty wiążą wolne cząsteczki glikokortykosteroidów w przestrzeniach międzykomórkowych, zmniejszając w ten sposób ryzyko wystąpienia działań niepożądanych sterydów.
W leczeniu świądu w AZS stosowane są leki przeciwhistaminowe pierwszej i drugiej generacji, wraz z odpowiednią pielęgnacją skóry i leczeniem przeciwzapalnym. Przy czym leki przeciwhistaminowe drugiej generacji wykazują mniej działań niepożądanych.
W niektórych przypadkach konieczne jest leczenie systemowe. Takie jak fototerapia lub inne metody leczenia immunosupresyjnego (cyklosporyna A, azatiopryna, metotreksat, mykofenolan mofetylu, terapie biologiczne: dupilumab).
Doustne steroidy na ogół nie są zalecane ze względu na ich działania niepożądane. W wyjątkowych przypadkach mogą być stosowane jako rozwiązanie krótkoterminowe (od 7 do 14 dni).
Ze względu na większe ryzyko nadkażenia skóry i rozległej kolonizacji przez bakterie S. aureus u chorych na AZS stosuje się również antybiotykoterapię – zarówno miejscową, jak i ogólnoustrojową.
Możliwe opcje terapii miejscowej obejmują triklosan, chlorheksydynę i antybiotyki (kwas fusydowy, erytromycynę). Terapię ogólnoustrojową antybiotykami stosuje się często w występujących wtórnych zakażeniach bakteryjnych (głównie S. aureus).
W przypadku infekcji grzybiczych (Malassezia furfur) stosuje się odpowiednią terapię przeciwgrzybiczą. Poprawę stanu skóry odnotowuje się po leczeniu przeciwgrzybiczym ketokonazolem. [2]
Przegląd emolientów w pielęgnacji AZS
Estry, triglicerydy, alkohole tłuszczowe, kwasy tłuszczowe bardzo dobrze natłuszczają i zmiękczają naskórek. Są często używane jako dodatek do olejów mineralnych. Cennym składnikiem jest trigliceryd kaprylowo-kaprynowy (Caprylic/Capric Trigliceryde). Właściwości emoliencyjne mają także inne związki z tej grupy, m.in. alkohol cetylowy i kwas stearynowy.
Ceramidy są związkami lipidowymi tworzącymi cement międzykomórkowy w warstwie rogowej. Zawartość ceramidów w naskórku zmniejsza się z wiekiem. Są również wypłukiwane przez środki myjące, co zaburza funkcje ochronne skóry i powodują TEWL (transepidermalna utrata wody). INCI:
- Ceramide 1, 2, 3, 5
- Ceramide 6II
- Ceramide EOS, EOP
- Ceramide NG, NP, NS
- Ceramide AP, AG, AS
Oleje roślinne są bardzo cenionymi czynnikami wspomagającymi ze względu na zawartość nienasyconych kwasów tłuszczowych i innych składników wpływających na odbudowę lipidów, m.in. poprzez udział w tworzeniu cementu międzykomórkowego.
Bardzo korzystne właściwości mają również: olej z oliwek, olej z pestek winogron (Vitis vinifera), kiełków pszenicy (Triticum vulgare Germ Oil), orzechów makadamii (Macadamia ternifolia), awokado (Persea gratissima), jojoby (Simmondsia chinensis), nasion lnu (Linum usitatissimum).
Woski i oleje odzwierzęce – Lanolina (wosk owczy) jest emolientem zmiękczającym naskórek. Ma znaczną zdolność wiązania wody. W skład lanoliny wchodzą głównie sterole i ich estry oraz wolne i zestryfikowane kwasy tłuszczowe. INCI: Lanolin.
Właściwości emoliencyjne posiada również wosk pszczeli (Cera alba, Cera flava, Beeswax). Cennym składnikiem kosmetycznym jest też skwalen (Squalene) – biogenny emolient o specjalnym powinowactwie do skóry, składnik płaszcza lipidowego. Tworzy na powierzchni skóry film okluzyjny, pełniący rolę bariery ochronnej.
Oleje mineralne (parafiny) – Ich właściwości fizyczne są zbliżone do właściwości tłuszczów roślinnych i zwierzęcych. Jednak w konsekwencji od ich zachowania się stabilnością, m.in. nie rozkładają się pod wpływem UV. Wywierają silne działanie okluzyjne, tworząc na powierzchni skóry warstwę ochronną, a także zmiękczają i natłuszczają skórę. Jednym z najważniejszych jest wazelina (Petrolatum), wykazuje działanie natłuszczające oraz ochronne. Dzięki właściwościom hydrofobowym parafiny nie przenikają przez warstwę rogową naskórka.
Oleje silikonowe – Emolienty tzw. suche, tworzą na powierzchni skóry film okluzyjny, który jednak nie zaburza jej funkcji. Najpopularniejszymi składnikami z tej grupy są polidimetylosiloksan (Dimethicone), cyklopentasiloksan (Cyclopentasyloxane).
Silikony są obojętne chemicznie i mają korzystny wpływ, tj. są odporne na działanie UV. Nie zapychają porów, nie są komedogenne, po nałożeniu dają odczucie miękkości i gładkości.
Humektanty są składnikami o właściwościach higroskopijnych, które wykazują zdolność wiązania wody w warstwie rogowej. Do grupy tej należą m.in. gliceryna (Glycerin), mocznik (Urea), kwas hialuronowy (Hyaluronic Acid), alantoina (Allantoin), pantenol (Panthenol).
Niektóre wchodzą w skład naturalnego czynnika nawilżającego NMF. Odpowiednie nawodnienie warstwy rogowej zabezpiecza skórę oraz zapewnia utrzymanie homeostazy skóry. [3]
Podsumowanie
W delikatnym przebiegu AZS mogą być stosowane jedynie emolienty, jednak w okresach zaostrzeń można włączyć terapię z kortykosteroidami lub inhibitorami kalcyneuryny.
Zasady pielęgnacji powinny skupiać się na nawilżeniu i natłuszczeniu skóry, by odbudować płaszcz lipidowy skóry na całym ciele. Należy unikać preparatów, w których skład wchodzą substancje zapachowe i konserwanty.
Ważny jest również indywidualny dobór emolientu. Na przykład w przypadku znacznego nasilenia suchości skóry lepsza będzie tłusta emulsja typu W/O (woda/olej), w stanach podostrych – O/W (olej/woda).
Emolienty wykazują działanie pielęgnacyjne, odżywcze, nawilżające, natłuszczające i zmiękczające skórę. W atopowym zapaleniu skóry bardzo ważne jest by dbać o barierę hydrolipidową naskórka, zapobiegać TEWL, dbać o odpowiedni mikrobiom skóry oraz jej właściwe pH. Wtedy mamy pewność, że AZS nie będzie tak dotkliwy dla pacjentów.
Zuzanna Pieczurczyk
Absolwentka Wyższej Szkoły Inżynierii i Zdrowia w Warszawie, magister kosmetologii ze specjalizacją technologia kosmetyków. Świeżo upieczona studentka pielęgniarstwa. Jako kosmetolog i szkoleniowiec, w pracy realizuje swoje zamiłowanie do zawodu. Jednocześnie z entuzjazmem rozwija i podnosi swoje kompetencje, aby jej klienci i kursanci zawsze opuszczali gabinet z najlepszym możliwym rezultatem i wiedzą. Ceni sobie indywidualne i holistyczne podejście w terapiach skóry. Specjalizuje się w mezoterapii oraz eksfoliacji.
Bibliografia:
1. R. J. Nowicki, M. Trzeciak, M. Kaczmarski, A. Wilkowska i wsp.; Atopowe zapalenie skóry. Interdyscyplinarne zalecenia diagnostyczno-terapeutyczne Polskiego Towarzystwa Dermatologicznego, Polskiego Towarzystwa Alergologicznego, Polskiego Towarzystwa Pediatrycznego oraz Polskiego Towarzystwa Medycyny Rodzinnej. Część I. Profilaktyka, leczenie miejscowe i fototerapia. Postepy Dermatol Alergol. Luty 2020; 37(1): 1-10.
2. J. Pelc, M. Czarnecka-Operacz, Z. Adamski; Budowa i funkcja bariery naskórkowej u chorych na atopowe zapalenie skóry – możliwości leczenia. Część druga. Postepy Dermatol Alergol. 2018 kwiecień; 35(2): 123-127.
3. E. Kamińska; Rola Emolientów w Atopowym Zapaleniu Skóry u Dzieci. Dev Okres Med w.; grudzień 2018. 22(4): 396-403.
