Co znajdziesz w artykule?
Czerniak złośliwy (łac. Melanoma malignum) należy do grupy nowotworów złośliwych wywodzących się z melanocytów komórek barwnikowych pochodzenia neuroektodermalnego. We wczesnym etapie na poziomie rozwoju embrionalnego migrują one z cewy nerwowej do wielu tkanek oraz narządów takich jak: skóra, błony śluzowe przewodu pokarmowego, układ moczowo-płciowy, drogi oddechowe, opony mózgowe, błony naczyniowe oka.
dr n. biol. Kornelia Niemyska
Rolą melanocytów skóry jest produkcja melaniny, naturalnego barwnika odpowiedzialnego za fenotyp skóry, potocznie zwany karnacją.
Epidemiologia czerniaka
Dysfunkcja melanocytów może skutkować utratą pigmentacji, pojawieniem się niedoborów lub przebarwień oraz może prowadzić do rozwoju czerniaka złośliwego. Od połowy lat 60 XX w. wśród osób pochodzenia europejskiego częstość zachorowań na ten nowotwór wzrasta z szybkością 3-8% rocznie. Według WHO w 2020 roku na świecie zarejestrowano 324 635 nowych przypadków czerniaka i 57 043 zgonów związanych z tym nowotworem.
Czerniak złośliwy należy do najbardziej złośliwych nowotworów skóry człowieka, gdyż odznacza się bardzo wysokim ryzykiem przerzutów i wysoką śmiertelności. Mimo, iż współczynnik zachorowalności wynosi średnio 4-12 na 100 tys. mieszkańców, to u 80% pacjentów choroba kończy się zgonem.
Zachorowalność wzrasta z wiekiem, osiągając szczyt w wieku 40-60 lat. Czerniak złośliwy jest najczęstszym nowotworem występującym u kobiet i mężczyzn w wieku 25–29 lat. Kobiety poniżej 35 roku życia częściej zapadają na czerniaka złośliwego w stosunku do mężczyzn w tym wieku.
W Polsce czerniaki występują dość rzadko. Standaryzowany współczynnik zachorowalności wynosi około 4/100.000, co odpowiada 2200 przypadkom rocznie (około 1000 u mężczyzn i około 1200 u kobiet).
Różnice dotyczące częstości występowania postaci skórnej czerniaka złośliwego w różnych rejonach świata są z pewnością związane z kulturą danego kraju, np. z partiami ciała eksponowanymi na działanie promieni słonecznych.
Pomimo zwiększenia się liczby zachorowań znacznie poprawiły się współczynniki przeżyć. W latach 60. XX wieku około 60% pacjentów, u których rozpoznano czerniaka, umierało z powodu tego nowotworu w porównaniu do tylko 11% zgonów rejestrowanych obecnie. Obserwowaną poprawę zawdzięczać można głównie wczesnemu wykrywaniu.
Czynniki ryzyka czerniaka – promieniowanie UVB
Ze względu na rosnące trendy w opalaniu i zaawansowanej stylizacji paznokci, częstość występowania czerniaka może w najbliższych latach wzrosnąć. Ryzyko zachorowania na czerniaka skóry jest prawdopodobnie związane z okresowym narażeniem na wysokie dawki promieniowania słonecznego podczas opalania czy uprawiania sportów na wolnym powietrzu.
Stopień szkodliwego wpływu promieniowania słonecznego, a w związku z tym zwiększenie ryzyka wystąpienia czerniaka w dużej mierze zależy od szerokości geograficznej; im bliżej równika, tym to natężenie staje się większe. Podobne zależności dotyczą wysokości nad poziomem morza.
Głównym i zarazem najważniejszym czynnikiem ryzyka warunkującym wystąpienie czerniaka jest wystawienie skóry na działanie promieniowania ultrafioletowego UVB o długości 10 fali 280-320 nm. Bez znaczenia jest źródło jego pochodzenia, czy jest ono naturalne czy też sztuczne (solaria).
Przeprowadzono badania porównawcze wpływu promieniowania na dwóch grupach osób. Jedną z nich stanowiły osoby narażone na krótkie, lecz dość intensywne promieniowanie słoneczne. Druga zaś składała się z osób przewlekle korzystających z promieni słonecznych. Stwierdzono, iż dużo bardziej szkodliwe działanie ma promieniowanie krótkie i intensywniejsze, niż wyłącznie przewlekła ekspozycja.
Szczególnie zaś najgorsze jest oparzenie słoneczne z wystąpieniem odczynu pęcherzykowego przed ukończeniem 15 roku życia. Oparzenia słoneczne, szczególnie w dzieciństwie, są bardzo ważnym czynnikiem ryzyka czerniaka. Kilka badań wykazało pozytywny związek między używaniem solarium, a zwiększoną częstością występowania czerniaka złośliwego.
Czynnik genetyczny, prekursory czerniaka
Kolejnym czynnikiem warunkującym powstawanie czerniaka jest czynnik genetyczny związany z czerniakiem rodzinnym, a także rodzaj fenotypu skóry. Zwykle są to osoby o fenotypie I i II, czyli charakteryzują się jasną karnacją.
Zachorowalność na czerniaka wzrasta wraz z obniżeniem zawartości melaniny. Odgrywa on niezwykle istotną rolę w „odpowiedzi” skóry na działanie bodźców słonecznych.
Ryzyko na zachorowanie na czerniaka wzrasta czterokrotnie wśród osób z czerwoną odmianą melaniny (jasnej karnacji i rudych czy też blond włosach, a także niebieskich oczach) niż wśród ludzi ciemnoskórych, charakteryzujących się czarną jej odmianą. Daje ona o wiele lepsze zabezpieczenie przed promieniowaniem ultrafioletowym (UVB).
Czynnikiem ryzyka jest obecność prekursorów czerniaka bądź też zmian przedczerniakowych. Zalicza się do nich wrodzone znamiona melanocytowe czy też znamiona dysplastyczne. Procent przemian złośliwych znamion wrodzonych waha się od 5 aż do 40%.
De novo
Jednak w ponad 50% przypadkach czerniak rozwija się de novo, czyli na skórze bez znamion. Przykładem jest czerniak podpaznokciowy, należący do rzadkich, aczkolwiek jednych z najtrudniejszych diagnostycznie odmian czerniaka. Niestety, ze względu na jego późną wykrywalność, brak wczesnej reakcji pacjenta oraz rozpoznawanie w fazie znacznego zaawansowania klinicznego, zaliczany jest do najgorzej rokujących odmian tego złośliwego nowotworu.
Obecnie tylko 2 na 3 pacjentów z wczesnym czerniakiem aparatu paznokciowego zgłasza się do lekarza. Co w większości przypadków skutkuje późną diagnozą, prowadząc do gorszego rokowania niż w przypadku czerniaka skóry.
W związku z tym kosmetolog powinien szczególnie zainteresować się nowo ujawnionymi zmianami barwnikowymi, gdyż mniej niż jedna czwarta pacjentów regularnie bada własną skórę.
Rola kosmetologa we wczesnym rozpoznawaniu czerniaka
Obecnie każdy gabinet kosmetologiczny poza pełnieniem roli miejsca upiększania czy też pielęgnacji ciała, również odgrywa niezwykle ważną rolę w kształtowaniu zachowań prozdrowotnych. Obecność edukacji zdrowotnej w gabinecie kosmetologicznym jest widoczna. I zdecydowana większość ich właścicieli rozmawia ze swoimi klientkami o zagadnieniach związanych ze zdrowiem.
Specjaliści związani z kosmetologią są świadomi zagrożeń wynikających z nowotworów skóry. A co za tym idzie obserwując zmiany skórne na ciele swoich klientek sygnalizują konieczność ich oceny przez specjalistę.
Kosmetolodzy są w stanie zbadać obszary trudne do zobaczenia podczas samokontroli. Jest to istotne działanie prozdrowotne, gdyż ok. 50% czerniaków skóry pozostaje niewykrytych podczas samokontroli pacjenta. A zmiany, które pozostają niezauważone, są zwykle zlokalizowane na skórze głowy, głowie i szyi.
Styliści paznokci stanowią kolejną grupę, która może brać udział w rozpoznawaniu czerniaka paznokci oraz informowaniu klientów o patologicznych na nich zmianach.
W związku z tym, iż wykształcenie kosmetologa pasuje do pełnienia roli promotora zdrowia, może się ona stać w rezultacie również realizatorem wszelkich programów edukacyjnych dla klientów ich gabinetów.
Długi i częsty kontakt z klientem powinien sprzyjać edukacji zdrowotnej. Z tego względu powinno się wdrażać liczne programy społeczne mające na celu profilaktykę czerniaka zaczynając właśnie od salonów kosmetycznych, gdyż jest to idealne miejsce do promowania zdrowia.
Profilaktyka czerniaka z udziałem kosmetologa
Czerniak stanowi obecnie ważny problem zdrowotny, a częstość jego występowania może być ograniczona przez działania profilaktyczne. Kosmetolog powinien przyczyniać się do podwyższania świadomości klientów na temat czynników ryzyka nowotworów złośliwych skóry.
Do profilaktyki należy samobadanie skóry, które pozwala niejednokrotnie wykryć chorobę w początkowym stadium zaawansowania. A co za tym idzie znacząco poprawia rokowanie. Samobadanie może być wspomagane obserwacją w gabinecie kosmetologicznym.
Szkolenie stylistów paznokci może być skuteczną strategią populacyjną w celu zwiększenia wskaźników wczesnego wykrywania czerniaka. Ich zdolność do wykrywania czerniaka paznokci wzrasta po krótkiej edukacji.
Kosmetolodzy powinni także odpowiadać za promocję pozytywnych obrazów nieopalonej skóry. A także zachęcać klientki do rezygnacji z opalania się zarówno w solarium jak i w naturalnych warunkach.
Zwiększone ryzyko powstawania czerniaka występuje wśród osób do 45 r.ż., które minimum raz opalały się przynajmniej 20 minut przy pomocy solarium. W praktyce jednak cześć gabinetów kosmetycznych posiada w swojej ofercie korzystanie z tego sztucznego źródła opalania, co jest zaprzeczeniem promowania zdrowej skóry.
Dzięki wdrożeniu zarówno tradycyjnych, jak i nietradycyjnych strategii zapobiegania czerniakowi, kosmetolodzy i klienci mogą osiągnąć większą świadomość na temat wczesnego wykrywania i zapobiegania czerniakowi.
dr n. biol. Kornelia Niemyska
Doktor nauk biologicznych, wykładowca akademicki, autorka publikacji z obszaru nauk medycznych i nauk o zdrowiu.
Bibliografia
- Blattner CM, Lal K, Murase JE. Non-traditional melanoma prevention strategies in the young adult and adolescent population. Dermatol Pract Concept. 2014 Oct 31;4(4):73-4.
- Bates AS, Davis CR, Takwale A, Knepil GJ. Patient-reported outcome measures in nonmelanoma skin cancer of the face: a systematic review. Br J Dermatol. 2013 Jun;168(6):1187-94.
- Bobos M. Histopathologic classification and prognostic factors of melanoma: a 2021 update. Ital J Dermatol Venerol. 2021 Jun;156(3):300-321.
- Carreño AM, Nakajima SR, Pennini SN, Candido Junior R, Schettini AP. Nail apparatus melanoma: a diagnostic opportunity. An Bras Dermatol. 2013 Mar-Apr;88(2):268-71.
- Gaghan LJ, Bui H, Lipner SR, Jellinek NJ, Mervak JE. Evaluation of a community education tool for detection of nail melanoma by nail salon technicians. J Am Acad Dermatol. 2022 Feb;86(2):484-485.
- Plichta D, Śpiewak R. Edukacja zdrowotna i promocja zdrowia w gabinecie kosmetologicznym. Estetol Med Kosmetol 2012;2(2):44-49.
- Reed JA, Shea CR. Lentigo maligna: melanoma in situ on chronically sun-damaged skin. Arch Pathol Lab Med. 2011 Jul;135(7):838-41.
