Co znajdziesz w artykule?
Niedobór żelaza jest najpowszechniej występującym niedoborem pokarmowym. Według danych WHO szacuje się iż problem ten dotyczy 5% populacji, 20% kobiet miesiączkujących i 30-40% dzieci w krajach rozwiniętych.
dr n. med. Marta Bednarek
Najczęstszym powodem jest nieprawidłowa dieta. Inne przyczyny to zaburzenia wchłaniania, utrata krwi i przewlekłe stany zapalne. Niedokrwistość niedobarwliwa jest końcowym stadium niedoboru żelaza. Główne objawy to osłabienie, bladość powłok, wypadanie włosów, zapalenie języka i kącików usta.
Najczęściej konsekwencją niedoboru żelaza jest niedokrwistość niedobarwliwa. Nie należy utożsamiać niedoboru żelaza z niedokrwistością. Niedokrwistość jest stanem niedoboru, w którym wyczerpaniu uległy zapasy żelaza. Zatem prawidłowe wyniki morfologii nie wykluczają niedoboru żelaza.
Fizjologia żelaza
Żelazo jest aktywnym biochemicznie elementem takich kofaktorów jak: hem, centra żelazowo-siarkowe [Fe-S], 1- lub 2-atomowe centra żelazowe. Które z kolei decydują o aktywności i funkcjach wielu białek niezbędnych do prawidłowego przebiegu kluczowych procesów biologicznych.
Białka zawierające żelazo w swych centrach aktywnych uczestniczą w transporcie elektronów w łańcuchu oddechowym, transporcie i magazynowaniu tlenu, regulacji ekspresji genów oraz w syntezie DNA, mikroRNA i kolagenu.
Niedokrwistość z niedoboru żelaza
Niedokrwistość z niedoboru żelaza (inaczej niedokrwistość mikrocytarna, niedokrwistość syderopeniczna) to obniżenie wartości hemoglobiny i/lub liczby erytrocytów poniżej normy dla danej płci i wieku w wyniku niedoboru żelaza.
Ilość żelaza w organizmie jest kontrolowana poprzez jego wchłanianie. Żelazo tracimy ze złuszczającym się nabłonkiem oraz w wyniku krwawienia. Fizjologicznego, jak u miesiączkujących kobiet oraz patologicznego w chorobach, które dotykają głównie przewód pokarmowy, drogi rodne, układ moczowy i układ oddechowy.
Niedobór żelaza może być związany z:
- niedostateczną podażą spowodowaną niewłaściwą dietą, źle zbilansowaną dietą wegetariańską;
- osłabionym wchłanianiem szczególnie u osób z zespołami złego wchłaniania, po operacjach żołądkowo-jelitowych czy osób z aktywnym zakażeniem bakterią Helicobacter pylori.
Bardzo często wraz ze wzrostem zapotrzebowania nieadekwatnie zwiększamy podaż. Dzieje się tak w przypadku kobiet w ciąży – zwłaszcza w III trymestrze ciąży czy w okresie laktacji. Niejednokrotnie spowodowane jest przewlekłą utratą w wyniku np. choroby wrzodowej żołądka i dwunastnicy, zażywania niesteroidowych leków przeciwzapalnych (NLPZ), choroby zapalnej jelit, hemoroidów, krwawienia ginekologicznego, w tym miesiączki, mięśniaków macicy.
Dużym wyzwaniem są również osoby z zaburzeniem wykorzystywania związanym z niedoborem białek transportujących żelazo (hipotransferynemia) oraz zaburzeniami syntezy hemu. Istnieje słaba korelacja między ciężkością objawów klinicznych i stężeniem hemoglobiny.
Pacjenci z wolno narastającą niedokrwistością mogą być bardzo dobrze do niej zaadaptowani. Nawet bezobjawowo przy niskich wartościach hemoglobiny, a jedynym problemem jest problem nadmiernego wypadania włosów.
Diagnostyka niedoborów żelaza
Badanie skriningowe w kierunku wykrycia niedoboru stanowi morfologia krwi oraz oznaczenie stężenia ferrytyny w surowicy krwi. Prawidłowe stężenie ferrytyny w surowicy krwi waha się między 12 a 300 mg/ml; większe wartości obserwuje się u mężczyzn, niższe u kobiet.
Stężenie ferrytyny w surowicy koreluje z ilością ferrytyny w tkankach, stąd też jest bardzo dobrym wskaźnikiem oceny żelaza zapasowego. Sugeruje się, że 1 mg/ml ferrytyny w surowicy odpowiada 8-20 mg żelaza zmagazynowanego. Wartości poniżej 45 ng/ml świadczą o niedoborze żelaza w organizmie; natomiast wartości wyższe niż 100 ng/ml przemawiają za prawidłowymi zapasami żelaza.
Należy jednak pamiętać, iż ferrytyna jest białkiem ostrej fazy i może być podwyższona np. w stanach zapalnych, marskości wątroby czy nowotworach.
Prawidłowe wartości stężenia żelaza we krwi wynoszą 50-160 ug/dl. Obniżenie stężenia obserwuje się w niedoborze żelaza, ale również w infekcji i w niedokrwistości chorób przewlekłych.
Stężenie żelaza w surowicy podlega dużym wahaniom dobowym nawet do 30%. Największe stężenia występują w godzinach porannych, natomiast najmniejsze w godzinach wieczornych. Do oceny stężenia żelaza przyjęto pobieranie krwi w godzinach rannych.
Zakres kolejnego parametru, pomagającego w ocenie gospodarki żelazem to TIBC (od ang. Total iron-binding capacity – całkowita zdolność wiązania żelaza) wynosi 250-400 ug/dl. W niedokrwistości mikrocytarnej TIBC jest podwyższona, natomiast prawidłowa lub obniżona w anemii chorób przewlekłych.
TIBC nie podlega wahaniom dobowym, jak stężenie żelaza. Natomiast obserwuje się jej podwyższenie w ciąży i w czasie zażywania doustnych środków antykoncepcyjnych. Alternatywnie można oznaczyć bezpośrednio stężenie transferryny. Zwykle występuje dobra korelacja pomiędzy TIBC a oznaczeniem stężenia transferryny. U osób zdrowych stężenie transferryny w surowicy wynosi 2-3 g/l.
Bardzo często niezbędne jest wykonanie badań diagnostycznych, które wyjaśnią przyczynę niedoboru żelaza. Zwłaszcza w przypadku krwawienia z przewodu pokarmowego, aby wykluczyć ewentualną przyczynę nowotworową.
Wskazane jest wykonanie:
● badania na krew utajoną (3 niezależne oznaczenia);
● oznaczenia przeciwciał przeciwko komórkom mięśni gładkich (celiaklia), przeciwgastrynowych, przeciw komórkom okładzinowym (gastris atrophica), przeciw HP, które mogą być przyczyną upośledzonego wchłaniania;
● badania ogólnego moczu (erytrocyturia);
● u kobiet badania ginekologicznego (nowotwory, zaburzenia hormonalne).
Problem narastania niedoboru żelaza w organizmie można podzielić na 3 okresy:
● Faza pierwsza – zubożenie magazynów Fe bez zmiany stężenia żelaza w surowicy krwi;
● Faza druga – utajonego niedoboru żelaza, występuje zubożenie magazynów Fe przy prawidłowych wartościach hemoglobiny i MCV (ang. mean corpuscular volume) – średniej objętości erytrocyta;
● Faza trzecia – niedokrwistość syderopeniczna. Obserwuje się spadek MCV i MCH, zmniejszenie stężenia hemoglobiny oraz spadek MCHC (od. ang. mean corpuscular hemoglobin concentration).
W każdym typie łysienia
Niedobory żelaza można rozpoznać u osoby prawie z każdym typem łysienia – niebliznowaciejącego, androgenowego, ale głównie telogenowego.
Łysienie telogenowe jest pojęciem określającym przedwczesne zakończenie fazy anagenu. Określa mechanizm utraty włosów, a nie jego przyczynę. I dotyczy bardzo szerokiego zakresu czynników i chorób, które mogą indukować łysienie.
Do najczęstszych czynników indukujących łysienie telogenowe należą:
- stres psychiczny,
- niedobory wynikające z przewlekłych błędów dietetycznych lub restrykcyjna dieta eliminacyjna,
- stan po zabiegach bariatrycznych,
- ciąża i poród,
- obfite miesiączki,
- menopauza,
- zabiegi chirurgiczne w znieczuleniu ogólnym,
- zaburzenia czynności tarczycy,
- niedoczynność przytarczyc,
- cukrzyca,
- choroby autoimmunologiczne.
W przypadku niedoborów żelaza istotne jest ustalenie przyczyny niedoboru. Na przykład niedobory w diecie, obfite miesiączki, nowotwór przewodu pokarmowego powodujący przewlekłe lub okresowe krwawienie.
Istotnym błędem była kiedyś suplementacja biotyną lub innymi witaminami „na włosy”. Niedobór biotyny niezwykle rzadko jest przyczyną łysienia telogenowego. A suplementacja biotyną może powodować wiele negatywnych konsekwencji dla zdrowia i życia. Wynikających z zafałszowania wyników badań laboratoryjnych przez biotynę znajdującą
się w surowicy.
Dlatego w każdym przypadku zastosowanie preparatów podnoszących poziom żelaza powinny być poprzedzone stwierdzeniem obniżonego stężenia poziomu żelaza i ferrytyny w surowicy.
Zaleconą metodą leczenia
jest suplementacja doustna siarczanem żelaza w dawce 200 mg/dobę; u dzieci stosuje się 4 mg Fe/kg masy ciała. W przypadku nietolerancji lub niepowodzenia terapii doustnej stosuje się leczenie parenteralne. Leczenie kontynuuje się 6-8 tygodni po wyrównaniu parametrów hematologicznych.
Antidotum w sytuacji zatrucia żelazem jest deferoksamina (100 mg wiąże 9,3 mg żelaza). Profilaktyczna suplementacja żelaza w populacjach narażonych na występowanie niedokrwistości może poprawić stan zdrowia.
Rolą lekarzy, dietetyków klinicznych oraz farmaceutów jest identyfikacja pacjentów z grup ryzyka, zalecanie stosowania suplementacji w dawkach profilaktycznych. A także przede wszystkim edukacja na temat przyjmowania żelaza i jej interakcji z pożywieniem oraz innymi lekami.
dr n. med. Marta Bednarek
Absolwentka Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego, trycholog, członek ICATA, szkoleniowiec, współtwórczyni Gdańskiej Akademii Trychologii Praktycznej. Prowadząca indywidualną praktykę trychologiczną w Gdańsku.
Bibliografia
- [Gowin E., Horst-Sikorska W., Farm Współ 2010; 3;139-146].
- [Nowak S.W., Skotnicki A. ,,Podstawy diagnostyki hematologicznej” [w]: ,,Diagnostyka laboratoryjna z elementami biochemii klinicznej pod redakcją Dembińska- Kieć A., Naskalski J.W., Solnica B., wyd. Edra, Wrocław 2018 s 253-403]