Wpływ hormonalnej terapii zastępczej na skórę

Menopauza zgodnie z definicją WHO określana jest jako ostateczne ustanie miesiączkowania związane z wygasaniem funkcji jajników. Najczęściej pojawia się u kobiet około 50. roku życia. Jest nieodwracalnym zjawiskiem dotyczącym fizjologicznego starzenia się organizmu. Starzenie się skóry w okresie menopauzy może stanowić poważny problem, który w dużym stopniu decyduje o atrakcyjności kobiet.

dr n. biol. Kornelia Niemyska

W okresie tym dochodzi do wzrostu gonadotropin oraz znaczącego

obniżenia stężenia hormonów płciowych.

W keratynocytach, sebocytach gruczołów łojowych, mieszkach włosowych, ekrynowych gruczołach potowych i melanocytach znajduje się receptor progesteronowy.

Receptory dla estrogenów w obrębie skóry stwierdza się na powierzchni keratynocytów, fibroblastów, adipocytów, melanocytów, komórek dendrytycznych i komórek śródbłonka naczyń. W skórze dominuje podtyp receptora estrogenowego ERβ. Szczególnie bogatymi w receptory estrogenowe obszarami skóry są twarz, kończyny dolne oraz okolica narządów płciowych, także ich błony śluzowe.

Obecność receptorów w różnych strukturach skóry wskazuje na duży wpływ hormonów na metabolizm oraz tłumaczy stopniowe pogarszanie się jej jakości po menopauzie. Rozmieszczenie receptorów estrogenowych w czasie menopauzy nie zmienia się, maleje natomiast gęstość receptora progesteronowego o około 40% w stosunku do okresu przedmenopauzalnego. Efekt ograniczenia działania obu typów receptorów na skórę widoczny jest w postaci objawów klinicznych.

Zastąpienie naturalnej czynności hormonalnej

Starzenie się skóry w okresie menopauzy może stanowić poważny problem, który w dużym stopniu decyduje o atrakcyjności kobiet. Utrata estrogenu w okresie menopauzy ma głęboki wpływ na skórę.

Przyjmowanie hormonalnej terapii zastępczej (HTZ) polega na zastąpieniu naturalnej czynności hormonalnej poprzez dostarczanie estrogenów oraz progesteronu bądź jego pochodnych (progestagenu) w minimalnych i skutecznych dawkach. Nowoczesna hormonalna terapia zastępcza powinna być indywidualną terapią dostosowaną do potrzeb oraz wieku kobiety.

Największe fizjologiczne działanie w hormonalnej terapii zastępczej posiadają estrogeny naturalne, gdyż są one dobrze tolerowane przez kobiety. Najbardziej aktywnym oraz często stosowanym jest 17β-estradiol. Dodatkowo wyróżnia się estrogeny skoniugowane oraz estriol.

Najczęstsza formą przyjmowania

hormonalnej terapii zastępczej jest postać doustna oraz parenteralna. Występują również plastry, żele, kremy, implanty podskórne, preparaty dopochwowe czy iniekcje domięśniowe.

Pomimo posiadania na skórze filmu chroniącego naskórek, cząsteczki rozpuszczalne w tłuszczach, takie jak hormony steroidowe są dobrze wchłaniane i wiązane przez receptory w naskórku, skórze właściwej i warstwie podskórnej. Uważa się, że wcześniejsze rozpoczęcie suplementacji estrogenowej wiąże się z mniejszym ryzykiem wystąpienia powikłań.

Przyjmowanie suplementacji HTZ przyczynia się nie tylko do zmniejszenia dolegliwości związanych z niedoborem hormonów, ale również zmniejsza ryzyko wystąpienia następstw hipoestrogenizmu.

Do biologicznych skutków niedoboru hormonów, należą objawy wazometryczne, zaburzenia nastroju, osteoporoza, atrofia narządów moczowo-płciowych, zaburzenia snu. A także ryzyko choroby niedokrwiennej serca. Od lat 40. XX wieku leczono kobiety w okresie menopauzy preparatami estrogenowymi z powodu uderzeń gorąca.

Badania związane z oddziaływaniem estrogenów na organizm kobiety potwierdzają również pozytywną rolę hormonów płciowych w profilaktyce starzenia menopauzalnego. Uporczywe objawy klimakterium są często powodem przyjmowania hormonalnej terapii zastępczej (HTZ). Uderzenia gorąca są konsekwencją zaburzeń naczynioruchowych dotyczących powierzchownych naczyń w obrębie skóry twarzy i szyi, w mniejszym stopniu dekoltu.

Pełka i wsp. wykazali, że stosowanie HTZ przyczyniło się do redukcji stopnia nasilenia uderzeń gorąca. Na podstawie różnic średnich wartości stwierdzili, że w grupie kobiet stosujących HTZ zmniejsza się nasilenie rumienia w obrębie skóry czoła w stosunku do badanych bez suplementacji hormonów płciowych.

Wpływ HTZ na skórę

Suplementacja HTZ wpływa pozytywnie na częściowe odwrócenie niekorzystnych zmian zachodzących w skórze w związku z menopauzą. Estrogeny zmniejszają objawy jej starzenia się, które wynikają z zaburzonej równowagi hormonalnej. Poprawa jakości skóry u kobiet stosujących HTZ zależy jednak od czasu trwania menopauzy i jej stanu wyjściowego.

Zaobserwowano, że skóra kobiet w wieku menopauzalnym ulega ścieńczeniu, staje się blada oraz transparentna. W obrębie błony podstawnej zmniejsza się liczba figur podziałowych, procesy powstawania i przechodzenia keratynocytów przez poszczególne warstwy naskórka ulegają spowolnieniu. Na skutek małej ilości mitoz, warstwa kolczysta i ziarnista stają się cieńsze.

Zastosowanie implantów estrogenowych bądź estrogenów w żelu zwiększa grubość skóry. Szacuje się, że największa poprawa parametrów skórnych osiągana jest po 2 latach HTZ, a zwiększenie grubości skóry wynosi od 7 do 15%.

Rozpoczęcie menopauzy znacząco przyspiesza proces formowania się zmarszczek, powstających na skutek naturalnego procesu starzenia się skóry i fotostarzenia. Dunn i wsp. podają, że u kobiet, które nie stosowały HTZ, wzrasta ilość zmarszczek w wieku pomenopauzalnym.

Regularne przyjmowanie estrogenów wpływa znacząco na zmniejszenie

ich ilości i głębokości oraz poprawę elastyczności skóry. Doustna suplementacja estrogenowa powoduje zwiększenie grubości naskórka po 3 miesiącach terapii, a efekt dodatkowo utrzymuje się przez 6 miesięcy po zakończeniu leczenia. Aplikacja kremu z 2% progesteronem raz dziennie przez 6 miesięcy u kobiet w wieku przed- i pomenopauzalnym przyczyniła się do wyraźnej redukcji liczby zmarszczek oraz zmniejszenia ich głębokości.

Raine-Fenning i wsp. podają, że w ciągu 5 pierwszych lat od menopauzy ilość kolagenu w skórze zmniejsza się o 30–35%. Z czego najbardziej gwałtowny spadek zawartości kolagenu przypada na pierwszych 6 miesięcy od ostatniej miesiączki. Inni autorzy podają, że w przeciągu 15-18 lat po menopauzie średnia utrata kolagenu wynosi 2,1% na rok, zaś zmniejszenie grubości skóry 1,13% na rok.

Estrogen zwiększa indeks proliferacji komórkowej, przywraca nawilżenie skóry

Estrogeny poprzez hamowanie apoptozy keratynocytów wpływają na ilość syntetyzowanego kolagenu typu I i III. Progesteron stosowany miejscowo zmniejsza aktywność niektórych metaloproteinaz, co hamuje proces degradacji włókien kolagenowych. Suplementacja żeńskich hormonów płciowych zwiększa indeks proliferacji komórkowej w obrębie błony podstawnej naskórka i prowadzi do zwiększonej syntezy włókien kolagenowych. Co stwierdza się już po kilku miesiącach stosowania zastępczej terapii hormonalnej. Korzystne efekty obserwuje się po miejscowej aplikacji estrogenu, który in vivo przyśpiesza produkcję kolagenu I i III przez fibroblasty. Roczna doustna bądź przezskórna HTZ zwiększa zawartość kolagenu od 1,8 do 5,1%.

Efektem starzenia hormonalnego jest suchość skóry, która związana jest z niedoborem wody w naskórku oraz w skórze właściwej. Problem suchości dotyczy prawie 100% populacji po 60. roku życia.

Estrogen pomaga zachować i przywrócić nawilżenie skóry przez stymulowanie produkcji sebum na drodze regulacji ekspresji receptorów dla insulinopochodnego czynnika wzrostu i zwiększenie produkcji insulinopochodnych czynników wzrostu fibroblastów. Co z kolei stymuluje lipogenezę i zatrzymanie wody w skórze.

Pełka i wsp. analizując uzyskane wyniki pomiarów przeznaskórkowej utraty wody wykazali, że HTZ zmniejsza nasilenie tego zjawiska. U kobiet stosujących HTZ średnie wartości TEWL były niższe w obrębie skóry policzków, jak i czoła w porównaniu z badanymi, które nie przyjmowały żeńskich hormonów płciowych.

Korzystnym wpływem HTZ na zawartość wody jest zwiększenie ilości mukopolisacharydów oraz kwasu hialuronowego w skórze właściwej. Estradiol pobudza fibroblasty do syntezy glikozoaminoglikanów (GAG-ów), proteoglikanów (PG). Obserwowany wzrost ilości kwasu hialuronowego (HA) powoduje zwiększone wiązanie wody w skórze i poprawę stanu jej napięcia.

Zwiększenie ilości wody współgra z poprawą grubości skóry podnosząc poziom naturalnego czynnika nawilżającego oraz wywierając korzystny wpływu na poprawę szczelności bariery naskórka. Badania na modelu zwierzęcym udowodniły korzystny i szybki wpływ substytucyjnej terapii estrogenowej na zawartość glikozaminoglikanów oraz na wzrost nawilżenia skóry.

Wpływ na czynność gruczołów łojowych oraz jakość włosów

Suplementacja żeńskich hormonów płciowych wpływa na czynność gruczołów łojowych. Poza stosowaniem estrogenów w okresie menopauzy, w dermatologii mogą być one stosowane w terapii przeciwtrądzikowej. Estrogeny odpowiadają za zmniejszenie stężenia we krwi androgenów, które przyczyniają się do nasilenia wydzielania sebum oraz przerostu gruczołów łojowych. Hormonalna terapia zastępcza oparta na połączeniu estrogenów z progesteronem lub jego pochodnymi powoduje wzrost ilości lipidów na powierzchni skóry, które współtworzą fizjologiczny płaszcz lipidowy.

Menopauza oraz zmiany hormonalne wpływają niekorzystnie na jakość oraz gęstość włosów. Największa utrata włosów najczęściej występuje po zakończeniu miesiączkowania. Jednakże sama utrata włosów nie jest wskazaniem do leczenia HTZ. Przyjmowanie hormonalnej terapii zastępczej w przypadku czołowego łysienia bliznowaciejącego nie daje znaczącej poprawy.

Łysienie hormonalne najczęściej występuje u kobiet genetycznie predysponowanych lub u kobiet z nadmiernym wydzielaniem androgenów. Receptory androgenowe wykazują dominację nad receptorami estrogenowymi oraz progesteronowymi.

Kornelia Niemyska

Doktor nauk biologicznych, wykładowca akademicki, autorka publikacji z obszaru nauk medycznych i nauk o zdrowiu.

Bibliografia

1. Archer DF. Postmenopausal skin and estrogen. Endokrynol ginekolog 2012; 28: 2-6.
2. Bochdanowicz-Pawlak A., Milewicz A., Endokrynologia okresu przekwitania i starzenia się, Przew Lek 2008, 5: 88–92.
3. Bodera P., Poznański P., Dobrzański P. Menopauza – fizjologiczny okres w życiu kobiety. Przewodnik Lekarza 2005; 5: 74-77.
4. Borda LJ, Wong LL, Tosti A. Bioidentical hormone therapy in menopause: relevance in dermatology. Dermatol Online J. 2019; 25(1): 13030.
5. Brincat MP, Muscat-Baron Y, Galea R. Estrogens and the skin. Climacteric 2005; 8:110-123.
6. Dunn LB, Damesyn M, Moore AA, et al. Does estrogen prevent skin aging? Results from the First National Health and Nutrition Examination Survey (NHANES I). Arch Dermatol 1997; 133: 339-42.
7. Fuentes N, Silveyra P. Estrogen recteptor signaling mechanism. Adv Protein Chem Struct Biol. 2019; 116: 135-170.
8. Grycewicz J., Cypryk K., Wpływ hormonów płciowych na występowanie zaburzeń metabolicznych u kobiet w okresie menopauzy, Przegl Menop 2008, 1: 29–37.
9. Hall G, Phillips TJ. Estrogen and skin: the effects of estrogen, menopause, and hormone replacement therapy on the skin. J Am Acad Dermatol. 2005; 53(4): 555-568.
10. Lephart ED, Naftolin F. Menopause and the skin: Old favorites and new innovations in cosmeceuticals for estrogen-deficient skin. Dermatol Ther (Heidelb). 2021; 1(11): 53-69.
11. Mirkin S, Amadio JM, Bernick BA, Pickar JH, Archer DF. 17β-estradiol and natural progesterone for menopausal hormone therapy: REPLENSH phase 3 study desing of a combination capsule and evidence rewiec. Maturitas. 2015; 8(1): 28-35.
12. Patel S, Homaei A, Raju AB, Meher BR. Estrogen: the necessary evil for human health and ways to tame it. Biomed Pharmacother. 2018; 102: 403-411.
13. Pełka M, Szczęsny D, Kocur J, Broniarczyk-Dyła G. Wpływ hormonalnej terapii zastępczej na wybrane parametry czynnościowe skóry oraz subiektywną ocenę stanu skóry kobiet w okresie menopauzy. Przegląd Menopauzalny 2011; 1: 20–25
14. Pietrzak B, Wlaźlak E, Zwierzyńska E. Estrogeny stosowane długotrwale: korzyści czy ryzyko. Postępy Higieny i Medycyny Doświadczalnej 2015; 69: 285-293.
15. Pertyński T, Stachowiak G. Menopauza – fakty i kontrowersje. Endokrynologia Polska 2006; 5(57): 525-534.
16. Raine-Fenning NJ, Brincat MP, Muscat-Baron Y. Skin aging and menopause. Implications for treatment. Am J Clin Dermatol 2003; 4: 371-8.
17. Rokowska-Waluch A, Kałużyńska K, Chojnicki M, Pawlaczyk M. Wpływ zmian hormonalnych zachodzących w organizmie kobiety na stan skóry. Przegląd Dermatologiczny 2009; 96: 205-210.
18. Wojnowska D, Juszkiewicz-Borowiec M, Chodorowska G, Czelej D. Hormonalna terapia zastępcza a skóra. Nowa Medycyna 2006; 4: 62-65.
19. Zegarska B, Woźniak M. Wpływ estrogenu na zmiany zachodzące w skórze. Przegląd Menopauzalny 2007; 4: 233-238.